«Eg var kjenslelaus ei god stund. Så kom tårene»

På ein kyrkjegard i Stryn står ein gravstein med Ole Petter på. Fire steinar bortom ligg nevøen Mario. Onkelen og nevøen tok sitt eige liv med ti års mellomrom. Syster og mor, Hildegunn Støve, skulle så gjerne visst kvifor.

– Det får eg aldri vite. Men eg har forsona meg med det no, seier Støve.

I 2012 var det 515 sjølvmord i Norge. Kvar veke året rundt døyr meir enn ti personar i sjølvmord. Kvar einaste veke mistar meir enn ti familiar ei mor, ein far, ein bror, ei syster, ein ektefelle eller ein sambuar.

154 personar omkom i trafikken i 2012. Nesten fire gonger fleire døyr årleg i sjølvmord. Verdas helseorganisasjon estimerte i 2009 talet på sjølvmord til 16 per 100.000, det vil seie éin million per år. Det er omtrent like mange som kvart år døyr av vald, drap og krigshandlingar til saman.

I Norge har talet på sjølvmord, med små justeringar, vore relativt stabilt sidan 1994.

16. august 1993, Tyrkia: Hildegunn Støve og mannen er på ferie. Sonen Mario (6) er heime hjå besteforeldra i Stryn. Ekteparet nyt idyllen på stadar i Tyrkia som ligg langt utanfor turistmagnetane. Der det er langt mellom folk og mykje å sjå og solstrålar som varmar frosne, norske sjeler.

Heime i Stryn er det unntakstilstand. Ole Petter dukkar ikkje opp til ein avtale. Den 27 år gamle snikkaren vert etter ei stund etterlyst, og leitinga startar febrilsk. Dei treng ikkje leite lenge. Den rolege og omgjengelege veslebroren har valt å avslutte livet. Åleine i si eiga leilegheit.

No startar jakta på Hildegunn og mannen. Før mobiltelefonen si tid, er dét lettare sagt enn gjort. Hildegunn har som vane å seie frå kva campingplass dei er på, slik at familien har nummeret dit. Men det har ho ikkje rukke å gjere.

Ei syster leitar i desperasjon gjennom leilegheita til Hildegunn på jakt etter spor. Ho finn ein lapp med eit utanlandsk nummer, som syner seg å vere til familien til mannen til Hildegunn, som kjem frå Tyrkia. Dei veit kor ekteparet er, og ringjer campingplassen for å be Hildegunn ringje heim.

– Eg ringde og ringde. Men i alt kavet slo eg feil nummer, og kom berre fram til ein kar i Trøndelag. Han ringde mamma og fekk ho til å ringje oss, fortel Støve.

Det er snart 21 år sidan augustdagen då livet for første gong vart fillerista. Ho hugsar det som det var i går.

– Mamma fortalde at Ole Petter hadde teke livet av seg. Eg kunne ikkje tru det. Vi var meir eller mindre i sjokk medan vi kom oss til Alanya og fekk hoppa på eit fly heim. Alt eg tenkte var at dette trur eg ikkje før eg får sjå det sjølv, hugsar Støve.

Ho kunne ikkje fatte at den omgjengelege broren, som hadde mange kompisar og var både glad og roleg, skulle ha valt å ende sitt eige liv. Han som hadde vore så glad.

– Når ein får ein slik beskjed, får ein sjokk. I byrjinga føler ein nesten ingenting. Men etter nokre dagar sig det inn. Eg var nomen og avstumpa ei god stund, før tårene kom.

Ho var klar på at ho skulle sjå veslebroren sin. Uansett korleis han såg ut. Ho måtte sjå. Måtte vite.

– Eg er glad eg gjorde det. Elles hadde eg sikkert ikkje trudd det den dag i dag, seier ho stilt.

I etterkant synte det seg at Ole Petter, som hadde hatt besøk av kjærasten sin frå Volda den helga, hadde sagt til henne at han skulle gjere det.

– Men ho tok det vel ikkje så alvorleg. Folk seier no så mangt. Ho var uroa då ho forlèt han, men ingen av oss i familien hadde sett noko teikn eller varsel på at noko slikt kunne skje, seier Støve.

Midt i krisa held dei fire systrene tett i hop. Dei snakkar, gret, rasar, minnest og jobbar seg gjennom det. Etter kvart som dei pratar om det som har skjedd i dagane før, skjønnar dei litt meir. Ole Petter visste. Han hadde bestemt seg. Han hadde teke farvel med dei, alle som ein, utan at dei forstod.

– Han budde åleine. Difor var det oftast slik at vi bad han til oss, både på middag og kaffi. Alle vi andre var etablerte. Men dei to vekene før hadde noko vore annleis, seier Støve.

Ungkaren hadde oppsøkt alle dei fire systrene sine på eige initiativ. Stukke innom ein kveld, leikt med borna, køyrt MC-tur til systera i Kristiansund og vore der ei helg. Ting som han aldri normalt sett gjorde. Han tok farvel. Utan at nokon skjønte.

– Han kom opp til oss ein dag og drog på fisketur med Mario, mannen min og pappa. Dei to vekene før han døydde, var han veldig kontaktsøkjande. Stort sett var det omvendt. Det er både godt og vondt å tenkje på. Kvifor forstod vi ikkje? Kvifor sa han ikkje noko, seier Støve, og ser ut.

Fagre Stryn, vert det sagt om den vesle, livlege bygda ved Nordfjorden. Kommunen ligg inst i Nordfjord og grensar til sju kommunar. Mang ein turist har fått tårer i auga når han har sett Stryn på sitt beste ein sommardag. Men midt i det fagre har det vore gråte mange tårer, i fortviling og smerte.

Ole Petter var død. Det var det ikkje til å komme ifrå. Men kvifor?

– Vi leitte med lys og lykte. Endevende leilegheita hans, såg på stadar der ein ikkje skulle tru det låg noko som helst, bladde i papir, såg bak og under ting. Men vi fann ingenting. Ingen verdas ting. Ikkje ein lapp, ikkje eit ord, seier Støve.

Dei som har opplevd sjølvmord, fortel at sorga etter ei slik hending skil seg veldig frå andre typar brå dødsfall. For den du saknar og sørgjer over, er også den du må skulde for at det hende.

– Har du opplevd eit drap, leitar du etter ein drapsmann. Har du opplevd eit sjølvmord, har du også drapsmannen der. Då leitar du til slutt innover i deg sjølv for å finne svar. Slikt kan rive deg i bitar, seier Støve.

Mange vert også gripne av eit intenst sinne og kanskje også skam over å vere sint på nokon som dei også sørgjer over og saknar.

– Alle reaksjonar er normale. Eg har aldri vore sint. Men eg kjenner dei som har vore det. Og det er like normalt som noko anna. Men det er vondt, seier Støve.

Ho har langsamt godteke at dei aldri får svar på kva som plaga Ole Petter. Han var ein ung, omgjengeleg og arbeidsam mann, med mange vener. Hadde aldri hatt psykiske problem, iallfall ikkje som dei visste om.

– Det kom som lyn frå klar himmel, seier Støve.

16. august 1993, Stryn: Besteforeldre, tanter og onklar gret, fortvilar og rasar. Mario (6) og søskenbarnet er midt i heile infernoet. Men ingen tenkjer spesielt på dei. Kvar har nok med sitt. Besteforeldra er mest uråd å kjenne att, tyngde av ei sorg som mest ikkje er til å bere. Døden har sveipa med ljåen på sitt mest groteske vis. Kva tenkte Mario?

– Dei to søskenborna på 6 og 7 år fekk ikkje god nok hjelp. Det var ingen som tenkte spesielt på dei, som fortalde dei kva som hadde skjedd, og som tok vare på dei. Det er vondt å tenkje på, seier Støve.

I 1993 hadde ikkje Stryn kommune noko kriseapparat. Ingen stod klar til å hjelpe borna som skulle til att i skulen få dagar seinare. Ingen tenkte på at det dei hadde sett og høyrt kunne få utslag i endra åtferd, grubling og anna.

– Mario leikte det ut, han utagerte gjennom leiken. Og vi var ærlege. Vi laug ikkje når han spurte om noko, vi fortalde det til borna slik det var, seier Støve.

Men Mario vart engsteleg etter hendinga, og var merkt, til liks med resten av familien.

– Vi sleit alle med søvnproblem, tankespinn og konsentrasjonsproblem. Dette er ikkje slikt som går over på 14 dagar. Du kjem aldri tilbake til den du var, seier Støve.

Den gongen var det ikkje snakk om sjukmelding – ho var tilbake i jobb rett etterpå. Men livet går ikkje tilbake til normalen likevel.

– Eg hugsar kjensla eg hadde første gong eg lo etterpå. Det var som om eg ikkje hadde lov til å le etter det vi hadde opplevd, seier Støve.

I eit lite lokalsamfunn der alle kjenner alle, var nyhenda om eit sjølvmord raskt spreidd til alle kantar. Likevel var det mange som ikkje takla å møte familien då dei var tilbake i kvardagslivet.

– Det såraste var å sjå folk som du kjende godt, bråsnu og krysse gata for å unngå å møte deg. Seinare har eg jo forstått at det var fordi dei ikkje takla det, seier Støve.

Samtidig stod andre fram, kanskje dei ho sist hadde trudd ville gjere det, og gav ein klapp på skuldra, ein klem eller eit par ord.

– Det er ikkje alltid så naudsynt å seie noko, seier Støve.

Ho skulle gjerne hatt nokon som kunne fortalt dei om reaksjonsmønster, om kjensler og om utfordringar og korleis ein kan møte desse allereie den gongen. Nokon som kunne teke tak i skulen og hjelpt Mario med å bearbeide det han hadde fått med seg av hendinga.

Lite visste ho i 1993 om at den hjelpa ho den gong sakna, skulle ho få ti år seinare. Det er godt kva ein ikkje veit.

19. mai 1998, Stryn: To av nevøane til Støve har vore hjå bestemora på Nordsida og ete klubb. Saman med ein kamerat, skal dei køyre heim til Oppstryn. Den eldste av dei to brørne på 18 prøvekøyrer bilen til kameraten, medan denne og veslebroren på 16 år sit på. Turen endar eit par kilometer frå heimen deira. To bilar kolliderer. Tre personar døyr. Tre vert hardt skadde. Familien Støve har mista nok eit medlem, medan eit anna svevar mellom liv og død.

Hildegunn ligg på sofaen og kviler middag, medan Daniel (2) ser barne-TV. Ho vaknar med eit rykk av sirener og helikopter.

– Eg fekk slik ei vond kjensle og ringde systera mi med ein gong. Der var berre dottera heime. Ho gret og fortalde om ulykka og at mora hadde drege dit. Vi sette oss i bilen for å køyre opp og vere med henne, seier Støve.

Men så langt kom dei aldri, for vegen var stengd grunna ulykka. Nevøen på 18 år døydde i ulykka. Nevøen på 16 låg lenge på Haukeland universitetssjukehus med store skadar.

Veslesystera på 15 skulle konfirmerast få dagar seinare.

– Dei gjennomførte konfirmasjonen. I Oppstryn kyrkje vart systera konfirmert medan storebroren hennar låg i bårehuset under kyrkjegolvet, seier Støve, og legg til at ho har ei sterk syster.

– Den gongen var det heller ikkje noko kriseteam som eksisterte. Hadde dette skjedd i dag, hadde ting vore veldig annleis. For Mario, og sjølvsagt dei andre søskenbarna, var det frykteleg tungt. Det var så tett opp til sjølvmordet til Ole Petter, såra hadde knapt grodd, seier Støve.

Ho hugsar at ho tenkte at no måtte vel familien ha fått nok. At dei var ferdige med sitt. At det ikkje kunne skje noko meir fælt no.

18. oktober 2004, Stryn: Hildegunn og faren til Mario har vore skilde sidan guten var 3 år. Dei har god kontakt, og guten er van med å vitje pappa i Bulgaria. Mario er nett ferdig på vidaregåande. Den datainteresserte guten har planar for framtida. Men først vil han ta eit halvår fri. Vitje pappa. Gjere minst mogleg. Leve i nuet.

Hildegunn vil gje eldstesonen skyss til nattbussen til Oslo, men han takkar nei og vil gå. Ho vinkar til han frå verandaen. Det er siste gong ho skal sjå han i live.

– Faren har hotell, og dei budde i to suitar på toppen, han i den eine og faren i den andre. Dei to hadde eit godt forhold, og han gledde seg stort, fortel Støve.

Ho og Mario snakka ofte saman på telefon etter at han var kommen ned til Bulgaria, og han fortalde at han hadde det kjekt og treivst.

I Stryn var småbarnsmora i full jobb, og borna Daniel på åtte år og Sara på tre år fylte dagane med sprell og skøyarstrekar. Ho minnest at hausten 2004 var fin. Heilt til 21. november då telefonen ringde.

20. november 2004, Bulgaria: Mario og faren er på ein restaurant for å ete middag. Mario signaliserer at han ikkje vil ha mat, men faren bestiller til seg sjølv. Akkurat idet maten er kommen på bordet, reiser Mario seg og seier han vil heim. Han tek ein taxi. For siste gong.

– Faren ringde og sa at dei hadde funne han i leilegheita. Død. Og at han hadde gjort det sjølv, fortel Støve.

Grunnvollane rista. Smerta i brystet var ikkje til å halde ut. Det vart vanskeleg å puste. Vanskeleg å gi kroppen beskjed om kva han skulle gjere. Tankane var vekk. Alt ho tenkte var at dette går verkeleg ikkje an.

– Min første tanke var at eg må ned for å sjå. Dette trur eg ikkje før eg ser det. Eg nektar, seier Støve.

Så kom panikken. Den gripande kloa om hjarte som gjer at ein får fullstendig tunnelsyn. For i Bulgaria er skikken at dei gravlegg dei døde dagen etter.

– Eg ville ha han heim. Same kva, seier Støve.

Medan sorg og fortviling reiv i kroppen, ringde ho forsikringsselskapet. Til alt hell hadde Mario reiseforsikring. Og for ein gongs skuld gjekk ting som det skulle.

– Dei var eineståande og tok seg av alt. Dei hadde døgnope, og eg kunne ringje når som helst på døgnet for å få svar på kor dei var i prosessen. Dei tok seg av alt av kostnadar, papirarbeid og kontakt med ambassaden. Mario kom heim etter ti dagar. Det letta veldig, seier Støve.

Ho hugsar dagen då kista kom med bårebil frå Ålesund. Ho sa til gravferdskonsulenten at ho ville sjå Mario, uansett korleis han såg ut.

– Han forsikra meg om at Mario såg ut som seg sjølv. Han var balsamert, noko som er vanleg ved slike høve i varme land. Han var seg sjølv lik – sjølv om han ikkje var det, viss du forstår, seier Støve.

Kroppen gav signal om at det gjorde godt å sjå med eigne auga at sonen verkeleg var død. Men hjernen gav også beskjed om at han ikkje forstod. Kvifor? Kva hadde ført til dette? Kvifor sa han ikkje noko? Torde han ikkje snakke med si eiga mor?

– Heller ikkje denne gongen var det noko forvarsel. Mario var ikkje noko glansbilete, men han hadde aldri hatt problem med psyken. Han var ein normal gut med mange vener, kanskje litt inneslutta, det var ikkje alt han snakka med meg om, men kven gjer vel det, seier Støve.

Heller ikkje Mario la att eit brev. Dei fann ingenting som kunne gje svar på det alle lurte på; kvifor?

– Nokon forskarar seier at det alltid er teikn på førehand. Det er eg ikkje sikker på om eg er samd i. Mario var litt perfeksjonistisk, pertentleg og nøye. Sette høge krav til seg sjølv, men kunne også gje blaffen. Ein tenkjar. Men eg trur dei som gjer det slik, har eit dobbeltliv. Det er umogleg å oppdage, seier Støve.

Ho fann trøyst i at mange av vennene hans frå vidaregåande kom innom heimen deira i Stryn. Tok kontakt, og sa at dei ikkje forstod. At av alle i vennegjengen så var Mario den siste dei hadde trudd skulle gjere noko slikt.

– Det var så godt at vennene kom til oss. At dei fortalde historier og ting vi ikkje visste om. Delte minner med oss, seier Støve takksam.

Samtidig funderte ho mange gonger på om sjølvmordet til broren hadde hatt noko med sjølvmordet til sonen å gjere. Forsking syner at etterlatne som har mista nokon i sjølvmord, har dobbelt så stor risiko for sjølv å ta livet sitt.

– Då det hende, tenkte eg, søren også. No kjem folk til å seie at det er genetisk. Men det har no forskarane konkludert med at det ikkje er. Det er aldri berre éin grunn til eit sjølvmord, seier Støve.

Men det hjelper så lite på grublinga. Hjernen jobbar på høggir for å forstå. For å finne årsaker og verknad.

– Han hadde så mange planar. Berre nokre dagar før, ringde han ein kompis for å få vite om reglar i Norge i samband med at han hadde fått ei laftehytte av faren, sin som han ville ta med seg til Norge og setje opp. Det er så merkeleg, seier Støve.

18. oktober 2004, Stryn: Mario pakkar for å dra til Bulgaria. Tek med seg det han treng. Samtidig tømmer han skuffer og skåp for ting. Kor dei vert av, veit ingen.

Desember 2004, Stryn: Hildegunn gruer seg, men bit tennene saman. Å skulle avslutte kontoar og rydde vekk Mario smertar meir enn det går an å setje ord på. Men ho vil gjere det no. Sjølv om det kjennest som om ho utryddar han – fjernar han for alltid frå her som han har vore i 19 år. Ho tek til å rydde rommet hans. Men her har nokon allereie rydda.

– Han hadde fjerna ein heil del klede. Eg trur han har kasta det. Han hadde heilt sikkert bestemt seg før han drog. Og det er sårt å tenkje at han visste, men ikkje sa noko. Stolte han ikkje nok på meg til å fortelje meg kva han sleit med? Kor dårleg mor var eg eigentleg, spør Støve.

Tankane om ho ikkje var ei god nok mor tok overhand. Ho hadde jo allereie feila. Korleis skulle ho ha ansvar for to små born til?

På dette tidspunktet hadde Stryn eit oppegåande kriseteam. Og dei synte styrke og handlekraft då ting stod på som verst.

Fastlegen møtte Hildegunn og ektemannen dagen etter. Hildegunn fekk sjukmelding, og fastlegen sette opp faste timar i tida framover, for å følgje opp. Presten var kontaktperson for familien og stilte opp på alle vis. Kriseteamet arrangerte minnestund for ungdommane i Stryn i kulturhuset.

Dei samla storfamilien til samling og snakka om sorgreaksjonar og at alle reagerer på sin måte når ei slik krise skjer.

Dei to borna i skule og barnehage vart følgde opp. Mellom anna tok barnehagen grep og utvida deltidsplassen til vesle Sara til fulltid, slik at Hildegunn kunne nytte den ved behov.

– To personar frå barnehagen var også med i gravferda. Ungane var trygge, det var med ein nøytral person som såg dei og berre dei, seier Støve.

Småsyskena fekk også sjå storebror i kista fleire gonger.

– Ungar er veldig konkrete og legg merke til ting vi vaksne ikkje gjer. Ein finger som ligg litt opp eller eit auga som ikkje er attlate. Presten fekk borna til å teikne kvar si teikning som dei la i kista. Neste gong vi såg Mario, lurte dei meir på teikninga enn på korleis han såg ut. Dei gjorde veldig fine grep for at borna skulle få bearbeide det, seier Støve.

For å hjelpe Støve gjennom tankane om at ikkje ho var god nok mor, vart borna melde inn til BUP. Støve var i samtalar for å komme vidare.

– Eg følte eg hadde stroke i eksamen i barneoppdraging. Men eg fekk hjelp, seier Støve, og ser ut vindauga på Stryn kulturhus.

Utanfor ruslar dottera Sara (13) forbi med ei venninne, smilande medan ho kastar på dei lange, mørke lokkane. På veg til nye eventyr, som tenåringar flest.

– Eg er utruleg takksam for den hjelpa vi fekk. Eg visste så vel kor vanskeleg ting hadde vore utan, seier Støve.

Gjennom kriseteamet kom ho i kontakt med Nils Petter Hauge i organisasjonen LEVE, Landsforeningen for etterlatne etter sjølvmord i Sogn og Fjordane. Den frivillige organisasjonen har som mål å sikre omsorg og støtte til etterlatne ved sjølvmord.

I 2005 vart ho sjølv medlem, og har i mange år site i fylkesstyret for organisasjonen. Fylkeslaga til LEVE har ulike tilbod, men alle har eit sorgstøttetilbod til etterlatne ved sjølvmord. I Sogn og Fjordane har dei sorggrupper der etterlatne, som ønskjer det, kan få delta i samlingar der dei møter ein fagperson og ein etterlaten.

– Det å møte nokon som veit kva du snakkar om, er utruleg godt. Vi ser at folk knyter band og finn trøyst i kvarandre. Dei kan snakke om ting som ikkje er så lett for dei som ikkje har opplevd det å forstå. Det er givande, seier Støve.

Utfordringa med sjølvmord er at måten det skjer på blir så altoppslukande at det er lett å gløyme at det var eit liv før det som hende.

– Vi mista ein 19-åring. Men han hadde levd i 19 år. Det var eit heilt liv, med masse historie og minne. Vi kan ikkje la den siste dagen ta luven av alt anna. Det er gode minne det er mest av, seier Støve.

Kvar månad tek i snitt seks unge menn mellom 20 og 30 år livet sitt i Norge. Forskarar ved Folkehelseinstituttet har djupneintervjua etterlatne til unge menn som tok livet sitt i overgangen til vaksenlivet, om korleis dei forstod sjølvmordet.

Hovudfunnet tyder på ei særleg sårbarheit for å oppleve seg som avvist, og ikkje å ha lukkast med å nå sine mål.

– I slike situasjonar oppstår det ei sterk kjensle av skam og av å vere fanga i sitt eige sinne. Dette utviklar seg til uuthaldelege tankar som den sårbare personen ikkje er i stand til å regulere eller handtere, og fører til ei kjensle av å ikkje vere verd å leve, seier forskar Mette Lyberg Rasmussen, som er hovudforfattaren blant studien.

Ho peikar på at funna i studien strir med det som ein tradisjonelt har meint om sjølvmord, nemleg at dei fleste som tek livet sitt, har ei identifiserbar psykisk liding.

Av dei etterlatne som forskarane har intervjua, har mange, som Støve, opplevd at dei ikkje har sett noko teikn på psykisk liding i forkant av sjølvmordet.

I staden fortel dei om flinke, unge gutar som meistra, men som kanskje hadde ei sårbarheit fordi dei hadde lagt opp mykje av sjølvkjensla si på nettopp det å prestere.

– Og den dagen dei ikkje klarte å levere slik dei hadde sett føre seg, eller at livet ikkje såg ut slik som dei hadde tenkt, så var dei veldig sårbare, seier Rasmussen.

Veslebror Daniel (18) var svartruss i år. No er han straks på same alder som Mario var – då han valde å ikkje vere lenger.

Sjølv om Støve held tankane på avstand, kvernar det innimellom. For kva om?

– Men det går ikkje an å tenkje slik. Men vi snakkar ope om det. Mario er med oss i kvardagen kvar dag. Og vi snakkar mykje om at viss noko er vanskeleg, så må dei komme til oss og snakke om det. Ingenting er så vanskeleg at vi ikkje kan snakke om det, seier Støve.

Ho var sjukmeld i to år. Så lang tid tok det å rydde såpass i hovudet at ting kom på plass att. Ho hadde eitt mål.

– Eg ville kunne gå på kyrkjegarden og vitje grava hans, utan at eg skulle dette i hop, seier Støve.

22. mai 2014, Stryn: På den vesle kyrkjegarden ved Nordsida kyrkje, ligg Mario og onkelen Ole Petter gravlagde. Ein kyrkjegard som ligg høgt oppe i ei fjellside med panoramautsikt over Nordfjorden.

Der suset frå bilvegen ikkje kan høyrast. Der linerla vippar med stjerten og trippar mellom gravsteinane for å finne mat til dei fem gapande munnane som stikk ut av reiret like ved. Og småfuglane kvitrar og flyg sikksakk i leiken jagarflystil, som liksom for å seie at etter regn kjem det sol, og etter tårer kjem det smil.

– Det er vemodig, men det er også ein god stad å komme til. Her er ro. Og eg ser på meg sjølv som heldig at eg har ei grav å gå til når det først skulle gå så gale, seier Støve.

Og ho er fast i svaret når nokon spør ho om kor mange born ho har.

– Eg har tre. To som lever, og ein her.