Det auget ikkje ser

Når Inger Anne Mortvedt går på tur, gjer ho det ikkje som dei fleste andre. Ho navigerer med øyra.

– Høyr! Der er lyden av bekken. Det er teiknet mitt på at eg skal gå inn på stien. Alle lydar, små og store betyr veldig mykje for meg, seier ho.

Ulike signal fortel ho kvar ho er. Kvar ho skal. Men det gir ho òg noko meir enn ei retning.

Dette er ei historie om folk som meiner vi må lytte meir for å ikkje gå glipp av det naturlege rundt oss.

For Inger Anne var det å ikkje noko val å lære seg å lytte, det var heilt naudsynt.

– Av og til står eg berre heilt stille og lyttar til lydane frå naturen. Eg lar dei søkke inn, og då slappar eg heilt av. Eg føler meg privilegert som kan bevege meg ute og lytte til stillheiten naturen gjev.

No spring ho som ein gepard oppover ein kronglete sti.

Men det har ikkje alltid vore slik.

Lys i mørket

Året er 1990. "It must have been love" av Roxette strøymer ut frå høgtalarar landet over og inn i den byrjande sommaren. Inger Anne Mortvedt har nettopp født sitt tredje barn, ein velskapt liten gut. Men ho har aldri sett han. Starten på denne sommaren blir mørk. Det er sommaren ho blir blind.

Ho bestemmer seg denne dagen for at det å ikkje sjå aldri skal bli eit hinder.

Ho må berre finne ein veg å navigere seg gjennom det nye mørket.

Øyra mine må bli til auge, tenkjer ho.

Eit steg om gangen

Inger Anne held handa i eit hardt grep omkring barnevogna med den to veker gamle sovande guten oppi. Ho drar vogna etter seg og knugar handtaket heilt inntil ryggrada. I den andre handa framfor seg er den heilt nye førarhunden som skal hjelpe ho å bevege seg ute.

Dei kjem seg over dørstokken alle tre. Ned bakken frå det kvite huset på haugen ho deler med ektemannen Arvid, dei to døtrene på seks og tolv, og den nyfødde. Ho stoppar opp i krysset, lyttar etter lydane frå bilvegen.

Held pusten.

Heilt til ho er trygt over på den andre sida. Det går. Når dei nærmar seg bedehuset i sentrum, kjenner ho at underlaget og fortauet blir knudrete, smalt og ujamt. Fingrane blir sveitte, dei tviheld. Pulsen aukar. Han må ikkje dette ut, han må ikkje dette ut, tenkjer ho. Snart er ho inne på butikken. Snart har ho nådd målet.

Kunsten å lytte til rampestrekar

Inger Anne blir blind grunna augesjukdommen Retenisis Pigmentosa (RP) som er ein arveleg netthinnesjukdom. Synscellene mista gradvis sin funksjon, noko som fører til eit innsnevra synsfelt og seinare blindheit.

Samstundes som synet hennar blir svekka, blir sansane sterkare.

Å lytte blir ekstra viktig, ho må følgje med på ein heilt ny måte, må nesten lære det på nytt. Gå tettare på. Lydane forklarar det borna hennar gjer i det andre rommet. Er det lyden av ein rampestrek? Eller puslar dei små døtrene berre med kassettane, der ute på stovegolvet?

Det er kva lydane formidlar ho no må lære seg å stole på. Det er kva dei beskriv ho no må manøvrere seg etter. Det er dei som fortel om ho er nær eller fjern. Om det er ope eller lukka. Om ting er tett på, eller langt vekke. Dei fortel kva type landskap som veks fram under føtene.

«Inger Anne-løypa»

– I ettertid har eg ikkje skjønt korleis eg klarte det. Det er vel slik, at me ser ting betre seinare? Når det stod på var det kanskje stressande. Men etter kvart fekk eg ei enorm meistringskjensle, seier ho mellom regndropane.

Vi har spolt fram 27 år. Inger Anne har blitt 61 år.

Nordsjøen sender bølgjer med kvite kantar, som saman med ei grå tåke rammar inn øyriket Austevoll denne ettermiddagen. Den lilla regnjakka hennar bryt mot grøn skog. Kvar dag går ho lange turar, uansett vær og vind.

Stien vi vandrar akkurat no, er kalla opp etter hovudpersonen sjølv, den heiter Inger Anne-løypa. Det var ho som var pådrivaren for turløypa, og saman med andre eldsjeler vart den merka opp for sju år sidan. Sidan då har den vore til stor glede, ikkje berre for Inger Anne, men for alle som bur ute i havgapet.

– Det å vera fysisk aktiv og å ha tilgang til naturen, det er noko som gjev livsglede, seier ho.

Og aktiv er ho. Inger Anne er lommekjent både på vegar på øya og i skogen. Ho kjenner kvar ein stein gjennom den 4,3 kilometer lange løypa. Veit kvar myra er seigast, og røtene glattast. Det beste ho veit er å gå ute når det er storm og vinden riv i tretoppane.

– Å kjenne at regnet piskar i andletet, og det blåser og uler i trea rundt meg er fantastisk. Å trekkja inn lukta av mose og lauv og rå jord, pusta det inn, og å prøva å stå i ro, omgitt av levande naturkraft. Det er så sterkt at det dannar seg bilete gjennom det eg kjenner, seier Inger Anne oppglødd.

Ein mann joggar forbi. Han har musikk på øyra.

– Å høyre på musikk når eg går ute er utenkeleg for meg. Då hadde eg ikkje skjønt kor eg er. Og tenk på alt det du går glipp av?

Trua stillheit

Naturfotograf Per Jarle Heggdalsvik har eit langt kjærleiksforhold til lydane som berre finst i naturen.

– Stillheiten burde vore på raudlista over trua artar, seier han.

I alle åra han har laga naturfilm, har han jakta like mykje på dei gode naturlydane som på dei vakre naturbileta.

I filmen hans Lyden av natur er det ingen kommentar, ingen musikk, ingen menneske. Gjennom fire årstider lar han naturen sjølv vere i hovudrolla. Ingen fortel deg kva du høyrer, du må tenke sjølv.

– Det dei fleste ønskjer å få ut av naturopplevingar er å oppleve stille og å komme vekk frå støy. Stille betyr ikkje fråvær av lyd, for det er aldri heilt stille i naturen, men lyden er naturleg.

Per Jarle Heggdalsvik trur det er eit grunnleggande behov for mennesket å oppsøkje nettopp denne stillheiten, at det har ein verdi for mange.

I jakta på stillheit i naturen vart han overraska over utfordringane i å leite opp område der det faktisk var stille, sjølv om han bevegde seg vekk frå by. Når vi stadig bygg ut område og tek inn mennesket sine maskinlydar, blir stilla ei trua ressurs, seier han. Han meiner det er viktig å lytte, og at lyden av natur gjev deg ei sterkare oppleving av naturen.

– Å høyre og å lytte er to ulike ting. Viss du stoppar opp å lyttar aktivt slik at lyder kan få lov å vakne opp rundt deg, blir det ei anna oppleving enn om du berre går forbi.

Torskesnakk

Lydkunstnar Jana Winderen fangar inn og jaktar på opptak av alt frå torsk som snakkar, is som smeltar, til rotter sitt hemmelege språk. Lydverka hennar, kalla soundscapes eller lydlandskap, er ettertrakta over heile verda.

– Lydar er alltid rundt oss. Men det er ein treningssak å lytte fokusert, seier Winderen.

Sjå for deg at høyrer ein fugl som kvitrar. Dersom du veit kva tone dette er, kan du plassere fuglen, årstida, og på denne måten lære mykje meir om det som omgir deg enn du trudde, berre ut ifrå denne eine lyden.

Winderens undervannsmikrofoner fangar opp lydane vi ikkje oppfattar, og dei viser at havet er alt anna enn stille. Til dømes ropar torskane ut kjærleiken til kvarandre, fortel Winderen.

Ho meiner vi menneske er dårlege til å lytte.

– Det å vere bevisst på lydane rundt oss gjer at vi merker små ting, og kanskje store samanhengar.

Ein blind guide

Inger Anne er halvvegs i rundturen. Her dukkar den vesle grillhytta kalla Edgarbu opp, fint plassert framfor det vesle vatnet Geitatjønet. Den byr på bålpanne, sitteplassar og varme villsauskinn. Nokon er inne i hytta.

– Edgar, er det deg? Seier Inger Anne.

Mannen som stikk hovudet ut av hytta, heiter sjølvsagt Edgar.

– Her inne i hytta kosar me oss av og til med venner framfor eit bål med god mat og vin på seine kveldar, fortel han. Når me skal heim utover i dei små timar, og det har blitt mørkt, er det Inger Anne som leder an på stien. Me andre kjem litt ustø etter med hovudlykter, flirer Edgar.

Han ertar Inger Anne litt.

Seier at nesten ingen orkar å gå på tur med ho, sidan ho går så fort.

Lyden av verda

Lyden av naturen har alltid inspirert musikarar, poetar og kunstnarar. Det har inspirert mennesket:

Vind er som å drikke ein klem, syng artisten Vilde Tuv. På Gardermoen kan du ta deg ein lyddusj, med naturlydar som skal gi eit pusterom frå støy.

Kan du hugse sist du sjølv var i total stillheit? Sist du berre var til omgitt av naturleg stillheit?

Lydane i naturen og stillheita den gjev, betyr mykje i kunsten, men for Inger Anne er det lyden av verda. Og det er ikkje noko dårlegare å høyre verda enn å sjå den.

Solstrålane brøyter seg plutseleg gjennom tåka. Dei dansar bortover skogbotnen, granskar trestammane og ender opp på Inger Anne. Ho har stoppa opp med ansiktet vendt ut mot lyset. Det drypp frå eit tre. Dei tunge dropane treff panna hennar. Renn nedover mot munnen, farga av lyset. Ho tørkar dei ikkje vekk

– Eg har hatt eit like rikt liv utan å sjå. Eg har sett havet ein gong og eg hugsar det.

Men å sjå havet er ikkje noko ho saknar.

– Når eg no går ned mot sjøen, kan eg gå forbi nokon som nettopp har fyrt i omnen heime, og oppfatte bilete som eg assosierer.

– Eg kjenner luktene. Eg kjenner luktene og eg høyrer den kraftfulle lyden av sjø. Eg føler det, og det biletet er så levande at det er sterkare enn å sjå.