Handelsstaden Vågsberget

Barn og vaksne på inngangen til Vågsberget 17. mai 1937. (Foto © Fylkesarkivet)

Aleksander Didrikson Fester fekk kongebrev på handel 1692, og med rett til å drive gjesteheim på Moldøen. På 1700-talet slo eigarane av Vågsberget under seg store jordeigedomar i Ytre Nordfjord og Bremanger. I 1744 vart Moldøen med handel og privilegia der selde og skilde frå drifta på Vågsberget.

Tonning bygde

I 1777 overtok handelsmannen Peder Tonning, son til Peder Pederson Tonning, Vågsberget. I hans driftstid vart m.a. hovudhuset og mange av sjøbuene i det no verna handelssetet på Vågsberget bygde. Det er same Tonning-ætta som bygde opp og eigde handelsstaden ved munningen av Stryneelva. Herskapshuset frå den tida er kjend som Valhalla gjestgiveri.

Lem overtok

Lem-familien kom inn som eigarar på Vågsberget i 1889 då lensmann Arnoldus Lem kjøpte Vågsberget saman med telegrafstyrar P.A. Strømsøe. Seinare gjekk drifta over til Einar Lem og Rolf Lem. I 1920 selde Lem-folket Vågsberget til skipsreiar Jacob Kjøde, som saman med svigerson, skipsreiar Johan Horn bygde ut store fabrikkanlegg og silde-
mottak på eigedomen.

Kommunen forvaltar

På 1970-talet tok Vågsøy kommune over forvaltninga av eigedomane med tanke på vern av dei gamle bygningane. I den verste ”oljefeberen” midt på 1970-talet, då ”alle” kappast om å få oljebasar langs kysten, baud Vågsøy kommune ut Vågsberget som base-tomt – utan å få napp. På 1980-talet gjekk forvaltningsansvaret for Vågsberget over til Kystmuseet i Sogn og Fjordane.

Vågsberget. (Foto: NRK)

Vågsberget vart på 1980-talet nytta i innspelinga av filmen "Landstrykere" (sjå video frå 1995.)

Handel i Vågsvåg

I Vågsvåg dreiv også Rasmus D. Halvorsen frå Stårheim frå 1869 stor handelsverksemd med dampskipskai, sjøbuder og losjihus. Han var postopnar og telegrafstyrar, og dreiv tilsvarande verksemd også på Stårheim.

Elles bygde fiskeoppkjøpar Godø frå Ålesund sjøbuer både i Vågsvåg og Torskangerpollen. Då Godø slutta, kjøpte Halvorsen denne sjøbuda, og hadde også sjøbu for mottak og salting av fisk i sesongen. Halvorsen nytta berga på Gullholmen og Ramneholmen i Vågsvåg til klippfisktørking. Halvorsen dreiv til 1918, då svigersonen Sivert Inselseth tok over. Handelshusa på Ramneholmen vart øydelagde av brann på 1920-talet. Sivert Inselseth vart drepen i ei ulukke på ei seglskute i 1934, og nokre år seinare vart anlegga etter Halvorsen selde på tvangsauksjon.
I fiskesesongen dreiv også handelsmann Petter Christian Wiese landhandelfilial i Vågsvåg. Elles er det registert at Peder Reksnes, Hans P. Reksnes og Ole Solheim dreiv handel i Vågsvåg på 1890-talet.

I Torskangerpollen og på Kvalheimsvika gjekk det frå 1890 og fram til ca. 1920 føre seg eit eventyrleg torskefiskeri. Første sjøbuda vart reist i 1863, og i 1920 stod det ialt 42 sjøbuder, åtte båtnaust og 20 bustadhus kring pollen. Ei stor samling av dei gamle sjøhusa er tekne vare på. Nokre av dei vert leigde ut til turistar på rorbuferie.

I 2006 vart handelsstaden på Vågsberget freda av Riksantikvaren.